Spor i knoklar

Det er ikkje stort. Knappe fire gonger fire meter, eit vindauge kor det kjem inn eit tjukt, lyseblått lys. Det er høgt under taket. Kvitmåla veggar, ikkje spesielt forseggjorte. Rommet er eit gamalt husvære midt i Once, eit arbeidarstrøk og handelssentrum i Buenos Aires, og det ligg diskré til. Ingen kjem hit tilfeldig. Tregolvet er dekka av aviser, og oppå avisene ligg det ein stripete genser – rivna −, ein forvrengt sko som liknar på ei stiv svart tunge, nokre strømper. Elles er det berre knoklar.

Skjenebein og lårbein, ryggvirvlar og hovudskallar, bekkenbein, kjevar, tenner, knuste ribbein.

Klokka er fire, og det er ein torsdag ettermiddag i november. Patricia Bernardi står i døropninga. Ho har store auge, kort hår. Ho tek eit glatt lårbein og legg det i fanget.

− Kvinneknoklar er elegante.

Og det er sant: kvinneknoklar er elegante.

Mellom 1976 og desember 1983 kidnappa og avretta militærdiktaturet i Argentina tusenvis av menneske som blei anonymt gravlagde på kyrkjegardar og i hemmelege massegraver. I mai 1984, etter at demokratiet var innført igjen, kom sju medlemmer av American Association for the Advancement of Science til landet, etter initiativ frå Bestemødrene på Maiplassen (ei foreining av kvinner som leita etter barneborna sine, borna til borna deira, som forsvann under diktaturet). Ein av amerikanarane var ein rettsantropolog – ein spesialist i å identifisere beinrestar, ein person som kan lese spora etter liv og død i dei – som heitte Clyde Snow.

Snow kom til verda i Texas i 1928 og hadde skaffa seg eit godt rykte. Han hadde nemleg identifisert dei jordiske leivningane til Josef Mengele i Brasil. Elles drakk han som ein svamp, røykte havannasigarar, gjekk med cowboyhatt og –støvlar. Han var vand til å bu i eit land kor dei kriminelle var enkeltmenneske som drap andre, og ikkje eit statsapparat som svelgde menneske og spytta ut knoklane deira. På denne reisa – som skulle bli den første av mange – heldt han eit føredrag om rettsmedisin og dei forsvunne i byen La Plata, hovudstaden i Buenos Aires-provinsen. Tolken blei så overvelda av alle dei tekniske omgrepa han brukte at ho måtte melde pass halvveges i føredraget. Då sa ein blond og svært karismatisk mann: «Eg kan gjere det, eg kan engelsk.» Og slik hadde det seg at den 26 år gamle medisinstudenten og innehavaren av eit perfekt engelsk, Morris Tindball Binz, kom inn i livet til Clyde Snow.

I løpet av dei neste vekene var Clyde Snow med på nokre gravopningar etter oppmoding frå dommarar og pårørande til dei forsvunne, alltid i følgje med sin nye tolk. I juni månad, då han skulle til med å grave opp beinrestane etter sju personar på ein kyrkjegard i ein forstad, forstod han at han trong hjelp. Difor sende han eit brev til Antropologiforeningen for å be om assistanse. Men han fekk ikkje noko svar. Då var det Morris Tidball Binz sa: «Eg har nokre vener.»

Venene til Morris var eigentleg éin mann: han heitte Douglas Cairns og studerte antropologi ved universitetet i Buenos Aires. Han spreidde bodskapen: «Det er ein gringo som ser etter folk som kan hjelpe til med å grave opp restane etter dei forsvunne» blant studiekameratane sine.

− Eg er vand til å grave opp vill-lamaar, ikkje menneske, sa Patricia Bernardi, − ein 27 år gamal foreldrelaus antropologistudent som jobba i transportfirmaet til onkelen.

− Eg likar ikkje kyrkjegardar, kan Luis Fondebrider ha sagt. Han var antropologistudent på første året og tilsett i eit firma som dreiv med skadedyrkontroll.

− Eg har aldri vore med på gravopningar, sa Mercedes Doretti, − som var godt på veg med antropologistudiane, fotograf og tilsett på eit omreisande bibliotek.

Men dei tenkte som så at dei ikkje hadde noko å tape om dei gjekk for å høyre på han, og slik hadde det seg at Patricia Bernardi, Mercedes Doretti, Luis Fondebrider – og Douglas Cairns – møtte Clyde Snow og Morris Tidball Binz – på Hotel Continental i sentrum av Buenos Aires, klokka seks om kvelden den 14. juni i 1984.

−Vi tykte Clyde var ein pussig fyr, vi tenkte: «Gud fader, kor han drikk, denne gamlingen; Gud fader, kor han røykjer», seier Patricia Bernardi.

− Han inviterte oss på ein drink, og då han forklarte kva han hadde planar om, var det rett før vi mista matlysta. Men etterpå tok han oss med ut for å ete, og vi var studentar − vi hadde aldri vore på ein elegant restaurant før. Vi åt som rovdyr. Men vi var redde. Situasjonen i landet var ustabil, og vi tenkte «viss det skjer noko her igjen, kan denne gringoen berre reise heim. Men vi må bli att».

Same kvelden tok dei avskjed med Clyde Snow med lovnad om å tenke seg om, og gi han eit svar.

«Eg kjende meg rørt, men dei var jo heilt utan erfaring», fortalde Clyde Snow fleire år seinare til avisa Página/12. Eg sa til dei at det var snakk om ein skiten, deprimerande og farleg jobb. Og dessutan var det ikkje nokon pengar i det. Dei sa at dei skulle snakke om det, og at eg skulle få svar neste dag. Eg trudde det var ein høfleg måte å seie: «Ha det bra, gringo.» Men dagen etter sto dei der.

«For kvar gong vi hentar opp eit skjelett av eit ungt menneske med kulehol i nakken, blir det vanskelegare å komme med motargument»

Lageret. I kvar av desse hyllene på rettsmedisinsk laboratorium står det kartongar som inneheld restane av eit menneske.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

 

Dagen etter sto dei der. − Vi bestemte oss for å prøve med denne eine gravopninga, og sidan kunne vi ta stilling til om vi ville halde fram med andre, seier Patricia Bernardi.

− Vi møttest tidleg ved hotellinngangen og blei køyrde til gravplassen i politibilar. Det var rart å setje seg inn i ein slik bil. Seinare skulle vi sitje i slike bilar mange gonger. Eg hadde aldri vore på ein sånn gravplass[1], men saman med Clyde blei det som var vanskeleg litt lettare. Han hoppa nedi grava saman med oss, han skitna seg ut saman med oss, han røykte, åt nede i grava. Han var ein god læremeister å ha når det blei tøft. Éin ting er jo å grave opp beinrestar frå lamaar eller sjøløver, noko heilt anna er skolten til eit menneske. Då knoklane byrja å dukke opp, sette penselen min seg fast i stoffet på kleda, og eg spurde han: «Kva skal eg gjere med kleda?». Og Clyde såg på meg og sa: «Berre hald fram, hald fram.» Den dagen grov vi opp beinrestane, vi tok dei med oss til likhuset, men så viste det seg at det ikkje var dei me leitte etter. Clyde begynte å krangle om retninga til eit prosjektil med dei tilsette på likhuset. Vi skjønna ikkje noko som helst. Dei pårørande var der, og eg sa til dommaren: «La dei få vite at det ikkje er beinrestane deira, desse menneska har vore gjennom så mykje.» Då han formidla det til familiane, var gråten deira noko som… Vi fór derifrå klokka tre om natta. Det var den lengste gravopninga eg har vore med på i heile mitt liv.

Men det skulle komme mange fleire. Mellom 1984 og 1989 var Clyde Snow i Argentina i til saman over tjue månadar, og på kvar einaste reise var studentane med han på gravopningane. Litt etter litt sette dei seg inn i dette yrket som verken hadde bakgrunn eller vørdnad i landet.

− Ingen forsto kva vi drei på med. Var vi profesjonelle gravarar? Rettsmedisinarar?, seier Mercedes Doretti frå New York. Frå akademisk hald såg dei skeivt til oss, for dei meinte arbeidet vi dreiv med ikkje var vitskapeleg.

Dei var snautt tjue år gamle, i dårleg betalte og absurde jobbar, dei var studentar som tok ei utdanning som ikkje kunne førebu dei på ein lagnad dei uansett ikkje kunne sjå for seg. I helgene oppheldt dei seg på gravplassar i diverse forstadar. Der grov dei i det enno ferske gapet på dei unge gravene, under oppsynet til dei pårørande.

− Vi fekk eit forhold til familiane til dei forsvunne frå første stund, seier Luis Fondebrider.

– Vi var jo på same alder som borna deira var då dei forsvann, og dei hadde spesielle kjensler for oss. Samstundes var det jo òg eit faktum at vi tok på borna dei hadde mista. Å ta på avdøde skaper spesielle forhold mellom menneske.

"Massegrava i Avellaneda var open i to år, og dei henta ut tre hundre og trettiseks lik derifrå."

Feltarbeid: Sidan 1988 har teamet jobba i over 30 land. Graver blir opna, knoklar blir gravne opp.  
Foto: Argentinsk team for rettsmedisinsk antropologi

 

Fordi dei var redde, heldt dei seg alltid saman. Og fordi dei alltid var saman, fekk dei tilnamnet «stimen». Dei snakka ikkje med andre om kva dei gjorde, og for å snakke om kva dei gjorde, møttest heime hjå kvarandre.

−Alle drøymde om knoklar, om skjelett, seier Luis Fondebrider. Ikkje så veldig avansert.

– Men vi snakka med kvarandre om det.

− Alle hadde mareritt, seier Mercedes Doretti.

– Ein morgon vakna eg skrikande, eg drøymte om ei kule som kom ut or ein pistol. Og like før kula small inn i skallen på meg, vakna eg. Kjensla eg hadde var at eg skulle døy, og eg tenkte: «Korleis er det mogleg at eg ikkje fatta at dette ville kome, korleis er det mogleg at eg skal døy heilt fånyttes, korleis er det mogleg at eg ikkje skjøna at eg ikkje burde halde på med dette her?»

I 1985 reiste dei til byen Mar del Plata for å grave opp dei jordiske leivningane etter ei forsvunnen jente, overtydde om at dei gjorde vel. Mødrene på Maiplassen, kvinneorganisasjonen som leitar etter sine forsvunne born, stod der og venta på dei.

− Dei ville stanse gravopninga, seier Mercedes Doretti.

– Dei hevda at Snow var ein CIA-agent, og at regjeringa prøvde å dekke over ting ved å levere frå seg posar med knoklar. Vi fekk høyre skjellsord, det var tøft. Å sjå at dei, heltinnene våre, var imot oss var veldig sterkt. Det enda med at vi opna grava, og etterpå gjekk vi ned på stranda. Vi sette oss ned og berre såg utover havet, tunge av sorg.

Same året vitna Clyde Snow i rettssaken mot las juntas; kor militærjuntaen som hadde hatt makta under diktaturet skulle få sin dom. Han viste eit lysbilete frå gravopninga i Mar del Plata: av ei ung kvinne som heitte Liliana Pereyra, ho hadde hovudskallen full av kulehol.

«Det vi driv på med, sa Snow til Página/12, kjem til å stogge framtidige revisjonistar frå å nekte for kva som verkeleg skjedde. For kvar gong vi hentar opp eit skjelett av eit ungt menneske med kulehol i nakken, blir det vanskelegare å komme med motargument.»

Tida gjekk, dei fekk finansiering, eit og anna stipend, og då det blei klart at dei kanskje kunne leve av dette, slutta enkelte av dei i jobbane sine. I 1987 skreiv dei seg inn som ideell organisasjon under namnet Equipo Argentino de Antropología Forense, Argentinsk team for rettsantropologi, med formålet å drive «rettsantropologi anvendt på tilfelle av statleg vald, brot på menneskeretter, brotsverk mot menneskeslekta». Andre som slutta seg til gruppa seinare var antropologistudenten og kommunetilsette Darío Olmo, antropologistudenten og billettseljar på veddeløpsbanen Alejandro Incháurregui, antropologi- og jusstudenten Carlos Somigliana (Maco) − som også var assistent for påtaleadvokatane Moreno Ocampo y Strassera i rettsaken mot las juntas, sosialantropologistudent Silvana Turner og antropologistudent Anahí Ginarte.

Få av dei var over 22 år gamle då dei i 1988 blei kalla inn som sakkunnige under gravopninga av felt 134 på Avellaneda-kyrkjegarden, som ligg i ein forstad til Buenos Aires, kor militærjuntaen hadde gravlagt hundrevis av menneske. Massegrava i Avellaneda var open i to år, og dei henta ut tre hundre og trettiseks lik derifrå. Så å seie alle hadde skotskadar i hovudskallen − mange av dei er enno ikkje identifiserte.

"I 1989 var det Marcelo Gelman, sonen til Juan Gelman, ein argentinsk diktar som stamma frå Mexico; i 1997 Che Guevara i Bolivia; i 2005 Azucena Villaflor, kvinna som grunnla Mødrene på Maiplassen, som forsvann i 1977."

Argentinsk team for rettsantropologi har kontor i to heilt like leilegheiter som ligg i andre og tredje etasje i ein gamal bygård i fransk stil i Once-strøket. I området rundt er det gateseljarar, bilar, bussar, fotgjengarar: lydspor frå ein by.

Tredje etasje har fått ikkje noko namn. Det har andre etasje, dei kallar han for laboratorium. Elles har begge like mange rom, like baderom, eit kjøkken nede i enden, og det er knapt noko der som vitnar om privat liv. Møblane er nye og gamle, store og små, av edeltre og av respatex. Det heng eit bilete der, ein plakat frå Metropolitan Museum, men mange ting har vore der altfor lenge – ting som ingen ser lenger. Det er skrivetavler, oppslagstavler i kork og postkort av dansande skjelett frå latinamerikanske dødsfestar. I ein glaskarm står to små kaktusar, og massevis av plansjar og kart pryder alle veggane. Somme av dei − ikkje alle − er merkte. Somme av merka − ikkje alle − viser ulovlege fangeleirar: stadene kor studieobjekta deira stammar frå.
Kontoret kor Luis Fondebrider arbeider ligg i tredje etasje. Mercedes Doretti, Patricia Bernardi og han er dei einaste att frå den opphavlege gruppa. Douglas Cairns hjelpte berre til i starten med eit par gravopningar. Moris Tidball Binz drog i 1990 for å jobbe i Raude Kross, og har seinare budd i Genève. På slutten av nittitalet kom det nye folk – Miguel Nievas, Sofía Egaña, Mercedes Salado, og lenge var dei berre tolv. Men ved hundreårskiftet blei det mogleg å bruke DNA-teknikk på beinrestar, og då trong dei mange nye stillingar. Så no er dei trettisju.

I alle desse åra har teamet hatt oppdrag i over tretti land, engasjert av organisasjonar som Det internasjonale krigsforbrytartribunalet for det tidlegare Jugoslavia, FNs høgkommisær for flyktningar, Sanningskommisjonen på Filippinane, i Peru, El Salvador og Sør-Afrika; påtalestyresmaktene i Etiopia, Mexico, Colombia, Sør-Afrika og Romania; Den internasjonale Raude Kross-komiteen, Presidentkommisjonen for søk etter Che Guevaras jordiske leivingar og Bikommunal kommisjon for dei forsvunne på Kypros.

− Alle inntekter vi har for internasjonale oppdrag går til ein fellespott, seier Luis Fondebrider.

– Vi tek ikkje betaling av dei pårørande for det vi gjer. Vi held det gåande gjennom finansieringa til om lag tjue private europeiske og nordamerikanske donorar, og nokre europeiske regjeringar. Vi får ikkje støtte frå private donorar eller ideelle organisasjonar i Argentina. Ideelle organisasjonar støttar arrangement med dansaren Julio Bocca, men ikkje slike prosjekt som dette.

Bortgøymde, diskré, av og til identifiserer dei nokon som skuvar dei fram i søkelyset til media. I 1989 var det Marcelo Gelman, sonen til Juan Gelman, ein argentinsk diktar som stamma frå Mexico; i 1997 Che Guevara i Bolivia; i 2005 Azucena Villaflor, kvinna som grunnla Mødrene på Maiplassen, som forsvann i 1977.

− Men for oss, seier Luis Fondebrider − er dei alle menneske.

– Både Che Guevara og Kvarmannsen. Då det med sonen til Gelman skjedde, reiste Morris, Alejandro og eg til New York for å ta imot ein premie frå ein stiftelse, og vi gjekk på besøk til Gelman, som den gongen var busett der, for å fortelje han at vi hadde identifisert sonen hans. Eg tykte han var ein fælsleg fyr, alvorleg og fåmælt som har var. Vi overnatta heime hjå han. Han heldt seg vaken heile natta, leste saksdokumenta og neste dag stilte han oss ein million spørsmål. Det var merkeleg. Eg hadde aldri før overnatta hjå nokon som eg hadde gitt ein slik beskjed til.

− Kan du tenke deg livet utan denne jobben?  

−Ja. Eg veit ikkje kva eg ville gjort. Men jo.

Alle seier – kjem til å seie – det same. Som om dei marsjerte stolt beint inn i den einaste moglege framtida: undergangen.

Knoklane blir undersøkte på laboratoriumet. DNA-testing er siste steg.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

I etasjen under er det fleire rom med lange og smale bord dekka av grønt papir. På kontoret kor Sofía Egaña plar jobbe når ho er i Buenos Aires står det ein skrivepult, ein pc – ho er 36 år gamal og blei med i teamet i 1999 då dei fekk tilbod om eit oppdrag på Aust-Timor. Ho sa ja til det og var vekke i to år på ei øy utan straum og vatn kor den indonesiske hæren hadde drepe to hundre tusen i 1991.

Klikk, seier det, og bildet opnar seg: ein hovudskalle. Endå eit klikk: hovudskallen og holet i han.

− Ho kom rett inn: det var ei slik avretting, paff, bakfrå. Har vi tenner? Korleis ser tennene ut?

Om to dagar skal Sofía Egaña reise til Ciudad Juárez kor teamet jobbar med å identifisere lik av kvinner som ikkje er identifiserte eller identifiseringa er tvilsam, og før det bør ho ordne med eit par hastesaker: prøve å selje heimen ho bur i, kanskje be om eit banklån, kanskje flytte. På ei oppslagstavle av kork bak ryggen hennar heng det ei teikning av ei sommarfugl, og det står ein setning som seier Sofi, eg er glad i deg med barnsleg nieseskrift. Det heng også eit bilde der frå tida hennar på Timor.

− Det er husvertane mine. Dei leigde ut huset vi budde i til oss. Dei ringer ofte for å høyre korleis eg har det. Sidan eg ikkje har fast telefon, må dei ringe heim til foreldra mine. Eg har reist rundt i elleve år. Eg har ikkje noko skap. Eg har to koffertar. Men når knokkelen og historia smeltar saman, får alt ei meining. Overfor familien er eg legen, doktoren. Viss eg må gråte, går eg bak eit tre. Ein kan ikkje gi seg til å gråte.

− Venner ein seg til det med tida?

− Nei. Det blir berre verre med tida.

Nede i enden av korridoren er det eit mørkt kaldt rom, veggene er dekka av hyller som klyv opp under taket. I hyllene står det pappkartongar i moderat storleik med påskrifta Frukt og Grønsaker.

− Kvar kartong er eit menneske. Her ligg knoklane deira. Alle er merka med namn på kyrkjegarden og eit nummer.

I to eller tre rom som ligg andsynes står fem kvinner bøygd over borda som er dekka av papir. På borda ligg det sjølvsagt − skjelett.

«Kvar kartong er eit menneske. Her ligg knoklane deira.»

Skrivebordet til Silvana Turner, i etasjen over, er omringa av kartongar kor det står Kosovo, Togo, Sør-Afrika, Timor, Paraguay: ei reiserute i massakre frå forrige hundreår. Silvana Turner har kort hår, eit usminka andlet. Ho blei med i teamet i 1989.

− Viss dei pårørande ikkje ynskjer å få knoklane attende, blandar vi oss ikkje inn i det. Vi gjer aldri noko som dei pårørande ikkje vil. Men sjølv om det er vondt å få beskjed om ein identifikasjon, er det også ei slags trøyst i det. I andre miljø er dette gjerne ei meir teknisk oppgåve. Det er utenkeleg at personen som analyserer dei jordiske leivningane har snakka med dei pårørande, at han har vore ute i felten for å hente ut beinrestar og har ansvaret for å overlevere dei. Vi har alltid gjort det på denne måten.

I alle desse åra har dei klart å få til tre hundre identifikasjonar med restituering av skjelettmateriale, og gjennom etterprøving av fakta og oppsporing av dokumentasjon, fekk dei opplysningar om og kunne melde frå om lagnaden til tre hundre menneske til − sjølv om dei ikkje fann dei jordiske leivningane deira.

− Viss eg no skulle definere kjensla eg får av jobben min, må det vere frustrasjon. Ein skulle så gjerne finne svara så mykje raskare.

Få meter unna er det eit anna rom med kartongar med namn på argentinske kyrkjegardar: La Plata, San Martín, Ezpeleta, Lomas de Zamora, Ezeiza.

Oppgåva var omfattande. Jobben kan vere endelaus.  

Eit kranium med kulehol, frå ein av dei mange tusen som forsvann under diktaturet i Argentina.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

Det regnar, men inne er det tørt − lunt. Det er tysdag, men det er det same.

På eit av laboratoria kjem det til å stå ei lita kiste i dagevis. Dei kallar ho urne. I slike urner overleverer dei knoklane til eigarane.

− Sjå her, seier ei kvinne med kaméansikt, ein oval venleik. Dette, den indre delen av beinet, kallast svampete beinsubstans. Utvendig er beinsubstansen kompakt. Under fingertuppane hennar ser skjelettet ut som ein merkeleg skapning frå havet som luftar den porøse overflata si.

− Dette er ein liten bit av ein hovudskalle. Den svampete beinsubstansen i hovudskallen vert kalla diploë.

Når ho er ferdig med å byggje opp att skjelettet − ho må nummerere kvar del, skadane som er påførte, legge det som er igjen ut over bordet − kan det leggjast tilbake i kartongen. Om fleire år, viss ein er heldig, kjem det vesle tolmodet til den ovale kvinna til å ende med eit namn, ei kiste på storleiken med eit lårbein og ein familie som gret for andre gong: kanskje for siste gong. På glasruta i eit av vindauga som vender ut mot gata er det klistra på eit papirark: ei skisse av ei grav og teikninga av 16 skjelett. Under kvart av dei står det notert: fem patronhylser pluss eit tomt Ithaca-magasin, uttrekte tenner i overkjeven, fem prosjektilar. Ikkje noko namn, men alder – i gjennomsnitt 30 år – og kjønn: nesten alle er menn. Alle som ser opp frå gateplanet kan sjå arket som er klistra på glaset. Men nedanfrå gata er alt dei ser eit kvitt papir. Og uansett er det ikkje nokon som ser opp.

Clyde Snow var ein av verdas fremste retts-antropologar. Han døydde i 2014, 86 år gamal.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

Nokon opnar ei dør som eit sukk, og lèt ho att som ei fjør. Mercedes Salado set ein lett kartong med påskrifta Frukt og Grønsaker på eit skrivebord. Etterpå seier ho god morgon og tenner på den første i timen. Ho er spansk, biolog og arbeidde i Guatemala frå 1995 og har vore ein del av teamet sidan 1997. Foreldra hennar, to pensjonistar som bur i Madrid, trudde lenge at yrket til dottera ikkje var eit ærleg yrke.

− Ein dag ringte dei og spurde meg: «Du, Mercedes, det der som du held på med…er det lovleg?» Det er jo klart at då eg begynte med dette så var det ikkje så mykje kunnskap om kva Latinamerika var for noko, og å fara rundt i fjellområde for å hente ut beinrestar av guatemalanarar… Foreldra mine var redde for at nokon skulle ringe til dei og seie: «Dotter dykkar er arrestert fordi ho har rappa med seg ein eller annan.» No helsar naboane i Madrid på meg som om dei skulle sagt: «Wow, det er lovleg.» Det som overraskar meg mest med teamet, er at alt er så konsekvent. Teamet brødfør seg på oppdrag, men vi har også denne fellespotten. Alle som er med på internasjonale oppdrag gir lønna si til fellespotten. Det er eit kommunistisk system som fungerer. Vi gjer det slik fordi alle trur på det dei held på med. Ingen kunne tent det dei gjer i tjue år viss dei ikkje likar det. Men det er noko med denne jobben som verkar veldig romantisk på ein måte, og veldig alminneleg på same tid. Det er jo ikkje ein jobb, men snarare ein livsstil. Det er noko som er større enn familien, partnaren, utsiktene til å få barn. Vi har gløymt fødselsdagar, bryllaupsdagar, men vi har aldri gløymt ein avtale med ein pårørande. Og det er eigentleg såre enkelt. Kva er det du gjer? Du finn berre identiteten til eit menneske, svaret familien hadde lengta etter så lenge…og det er det. Og det er alt. Men når du ser andleta til desse menneska, er det verdt det. Dei døde får att menneskeverdet sitt, og det gjer også dei som lever.

Så seier ho med eit mjukt smil at ho har eit traume: Ho klarar ikkje å legge hovudskallar i plastposar og lukke dei att.

− Eg får angst. Det er teit, men eg føler at dei blir kvelte.

Det er fredag. Men det er det same.

Unge kvinner, kledde i diverse uformelle, urbane stilar − med piercingar, vide bukser, t-skjorter lag på lag − balar med sitt rundt laboratorieborda. Skjeletta forandrar seg, veke for veke, som om eit uendeleg lunefullt tidvatn hadde drege dei i land der − meir eller mindre heile, meir eller mindre glinsande.

− Dei er blanda saman. No har eg fem kjevebein, minst fem enkeltmenneske – seier Gabriela mens ho limer saman knokkelbitar.

No er det dette som står for tur: betrakte, lime saman og, ikkje nok med det, deretter må ein spore skadar frå slag eller kuler, og så gå i gang med byråkratiet: notere alt på endelause kartotekkort.

Mariana Selva − lyse auge, korte raude negler − førebur nokre beinrestar som skal til røntgen: ein hovudskalle, kjeven.

− Nokon gonger ser du på knoklane til ein tjue år gamal gut med ni skot i hovudet og tenkjer, gud betre meg, stakkars gut − du blir rasande. Men du kan ikkje gi deg til å gråte, heller ikkje å fundere på kva som gjekk føre seg då dei døydde, for då hadde du ikkje fått gjort noko.

Analía González Simonett har ring i nasen, nesten alltid hårband. Ho og Mariana er dei siste som har kome til på teamet.

− For meg er det med kleda frykteleg. Opne ei grav og sjå at dei har klede på seg. Og overlevere beinrestane til familien. Ein gong måtte vi overlevere dei til ei mor. Ho hadde to forsvunne sonar og begge blei identifiserte av teamet vårt. Vi tok ho med dit beinrestane var. Før vi legg dei i urna, brer vi dei utover eit sånt bord som dette. «Å, vesle José», sa ho og kjærteina knoklane hans. «Å, vesle José, han likar…» Måten ho tok på knoklane på var så empatisk. Og brått spør ho: «Kan eg kysse han i panna?»

Det var offentleg vake over dei jordiske leivningane til Marcelo Gelman den 6. januar i 1990. Før det ville mor hans, Berta Schubaroff, ta avskil med han for seg sjølv. Bak lukka dører, på kontoret til teamet, tretten år etter at ho såg han siste gongen, kyssa ho knoklane til barnet ho ein gong hadde bore fram.

Det argentiske teamet for rettsmedisinsk antropologi leitar etter restar av menneske som forsvann under diktaturet.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

Patricia Bernardi seier at ho har yrkesskadar. Den mest påtakelege: ho studerer tennene til folk.

− Eg merkar det ikkje sjølv. Eg snakkar med andre og ser på tanngarden deira. For vi ser jo alltid etter ting i tennene. Og hin dagen kom bokhaldaren med eit røntgenbilde, og eg sa til han: «Hei du, kvifor legg du ikkje eitt igjen her for sikkerheits skuld.»

Ho ler. Men ho ler jo alltid.

− Eg har aldri takla døde menneske. Eg er livredd dei. Viss du ber meg om å skjære i eit lunkent lik, kreperer eg. Men knoklane gjer meg ingenting. Dei er tørre. Dei er vakre. Eg kjenner meg vel når eg tek på dei. Eg føler meg i slekt med knoklane.

Ho blar gjennom eit fotoalbum.

− Dette er felt 134 på Avellaneda.

Tomta er full av villnis. Så kjem rå jord. Så er ho open. Så kjem knoklane. Og ein lummer bygning med fliselagte veggar.

− Dette er likhuset kor dei arbeidde.

Dei.

− Dei hadde bygd ein port ut mot gata, slik at dei kunne ta inn lika direkte. På døra i likhuset sto det ein plakat: «Ikkje drit inne.» Då vi byrja å jobbe der offentleggjorde vi det ikkje. Det var skremmande, tykte vi. Politimannen som var ansvarleg for tryggleika kom frå same politikammer som tidlegare hadde hatt nøkkelen til å kome seg inn for å hive lik nedi massegrava.

Etter ei stund ringer det på, og Patricia går ned trappa med ei lita urne. Der inne, i urna, ligg dei jordiske leivingane til María Teresa Cerviño, som i mai 1976 blei funnen hengt i ei bru med eit skilt kor det stod skrive – Eg var montonera[2] −, hovudet hennar var dekka av ein pose, auga og munnen teipa saman. Alle spor synte at ho hadde enda opp i massegrava i Avellaneda. Mor hennar nemnde opp teamet som sakkunnig i rettsaka som ho starta i 1988 for å leite etter leivningane til dottera. Patricia visste i alle år at María Teresa Cerviño låg der − at ho var blant alle knoklane.

− Eg sa: «Eg veit at ho er her, men kor er ho, kva for ei er ho?» Og i fjor, nitten år seinare, dukka ho opp.

Det finst slike stader. Stader kor grøda tek si tid.

Då Darío Olmo kom til teamet, etter å ha blitt invitert av Patricia Bernardi i 1985, var han ein arkeologistudent på 28 år som hadde hamna i ein frustrerande jobb som var nær ved å ta knekken på han.

− Eg likte han der gamlingen Snow. Eg forsto ikkje eit ord engelsk, men vi kommuniserte på det universelle drankarspråket. Denne jobben redda meg. Eg drakk ganske mykje, dreiv på med å lage overskrifter til saksmapper og ikkje var eg nokon god student på fakultetet heller. Dette var stikk i strid med vanleg rutinearbeid. Ein jobb blant vener, og vi etablerte raskt eit merkeleg og uvanleg forhold. Då ho eine av kollegaene våre blei sjuk, hadde Patricia pengar ho fekk for å selje ei leilegheit, og ho gav henne alle pengane. «Gjer det du må», sa ho til henne. Det er desse folka eg kjenner best, og som kjenner meg best. På godt og vondt. Eg tek ikkje skade av denne jobben. Tvert imot. Det er det mest interessante som har skjedd meg i heile livet mitt. Korleis i all verda kan ein arkeologistudent som eg greie å kome meg til Kongo, viss det ikkje er på grunn av ein sinnssvak jobb som dette? Folk blir sjokkert. Du fortel at du reiser rundt for å sjå på massegraver, likhus og gravplassar, og folk tykkjer det er forferdeleg. Men for meg er det mykje verre å sette meg i ein kiosk på to gonger to kvadratmeter og vente på at nokon skal komme for å kjøpe drops. Det einaste som ikkje er bra med jobben er faktisk journalistane. Ein journalist er ein person som får eit nytt tema i fanget og må i gang med eit slags intensivkurs, ta notater, og det er vanskeleg å fange opp heilskapen i dette. Eg skulle ønske at dei rett og slett ikkje var interessert.

Klokka er sju ein fredag ettermiddag, og i ein førelesningssal på medisinsk fakultet ved universitetet i Buenos Aires føreles Sofía Egaña y Mariana Selva om knoklar generelt, og om skadar spesielt, for ei lita gruppe studentar.

− Ferske knoklar inneheld fukt og reagerer annleis på eit beinbrot enn ein utturka knokkel. Knoklane held seg friske sjølv etter døden. Då må diagnosen stillast på bakgrunn av forma på beinbrotet, på fargen, seier Mariana Selva mens ho viser bilete av brotne knoklar som er utturka, brotne og fuktige, brotne og kvite.

− Vi ser spor etter livet i knoklane, seier Sofía Egaña seinare, − mens ho står over eit skjelett som er lagt utover. Ser de spora etter gikt? Kva ser de i denne kjeven? Ta på han. Kva fortel denne tanngarden dykk?

Rettsantropologi eksisterte ikkje som vitskapeleg disiplin den gongen teamet blei danna. Det var på kyrkjegardane dei fekk opplæringa si, medan dei grov opp menneske på sin eigen alder - ofte spydde dei då dei såg at dei hadde på seg like joggesko som dei sjølv - og tolka dei grøne spora etter krut på innsida av hovudskallane. Og etterpå lærte dei av kvarandre, dei gjer det enno. Dei er rause. Dei deler kunnskapen sin.

"Dei grov opp menneske på sin eigen alder. Ofte spydde dei då dei såg at dei hadde på seg same joggeskoa som dei sjølv."

I 2007, 40 år etter at Che døde, spara ikkje media på trykksverta for å skrive om den historiske hendinga og om medlemmene av teamet som hadde vore der, på oppdrag av den kubanske regjeringa.

− Av og til føler eg at eg må seie at det var ei ære å vere med på gravopninga, men stemninga var veldig spent. Vi var der i fem månader, trakk oss vekk, og kom attende då kubanarane fann grava til Che i juli 1997. Eg fekk ein telefon, på ein laurdag. Eg hugsar ikkje om det var den kubanske konsulen eller ambassadøren som ringde, og sa: «Dei har funne nokre knoklar.» Då vi kom dit, var det full krangel mellom to-tre stykke om kven som skulle ta bildet. For meg var vendepunktet El Petén i Guatemala. Ein tropp frå hæren avretta hundrevis av innbyggjarar der i 1982. Vi henta ut hundre og sekstito lik. Dei fleste var barn på under tolv år. Og dei hadde ikkje skotskader fordi dei berre kakka hovuda deira mot kanten på brønnen før dei kasta dei nedi – for å spare ammunisjon. På eit tidspunkt blir du vand til dei små knoklane fordi dei er så fine, så nydelege, perfekte. Men det som brått fekk deg tilbake i røynda var det som høyrte med.
Det som høyrte med.

− Leikene.

I nabobygget er det ein frisør- og hårfjerningssalong. Frå vindauga kan ein sjå, kvar einaste dag, kvinner som er dekka av plastkapper og med håret sveipa inn i nylonskal som slappe pikekyss. Men det er det same: det er ingen her som ser på dei.

Kontoret til Carlos Somigliana – Maco – er overfylt av papir, barneteikningar, haugar med gjenstandar som prøver å finne seg ein plass, som i ein liten kahytt. Heilt sidan han begynte å jobbe i teamet i 1987, har oppgåva hans vore å legge to og to saman og lære andre å gjere det same: intervjue slektningar, finne vitner, sjekke informasjon.

− Medan staten dreiv denne ulovlige undertrykkelseskampanjen, blei saker og ting registrert i det byråkratiske apparatet. Det fungerte som eit stort hjul og eit lite hjul. Vi får vite kva som skjedde i det eine hjulet gjennom det som skjedde i det andre. No har det kome til ei hast i samband med jobben som ikkje var så sterk då vi var yngre, og ho har med overlevinga til dei me går heim til for å melde frå om ei identifisering. Du kjem heim til ein familie for å fortelje dei at du har identifisert eit familiemedlem, og så seier dei: «Jaså, far min døydde for eit år sidan.» Og når det skjer om att og om att tenkjer du: «Eg må skunde meg.»
− Kunne du slutte i denne jobben?

− Ja. Eg vil gjerne slutte i denne jobben. For meg er det viktig å tru at eg kan unnvere han. Jobben har vore litt urimeleg om ein tenkjer på andre mulige livssituasjonar for mange av oss.

− Gjekk han ut over privatlivet ditt?

− Ja.

− Korleis då?

− Det høver seg ikkje på trykk.

− Det er altså dårlege sider.

− Sjølvsagt er det dårlege sider. La oss seie du er pårørande til ein som forsvann, du måtte lære å leve med at han forsvann, du lærte deg å leve med det, du streva med det i tretti år. Du vart vand til det. Brått kjem ein eller annan og fortel deg at, nei, høyr no her, det var ikkje slik du trudde, og dessutan har vi funne knoklane til sonen din, til dotter di. Det er godt nytt. Men det tek knekken på deg. Det kan samanliknast med ein operasjon, det kjem noko godt ut av det. Men det gjer vondt. Når du oppdagar kor djupt såret er, korleis veit du då at du ikkje forkvaklar det heile når du byrjar å rippe opp i det? Men det finst ikkje noko godt utan noko vondt. Og det tek deg vidare til et mykje meir skremmande perspektiv: det finst ikkje noko vondt utan noko godt.

Ein eller annan stad høyrer vi ei kvinne som seier: «Bror min forsvann den femte i tiande i syttiåtte», og då er det nokon som lukkar diskré ei dør.

Teamet har opna graver for finne krigsofras historie i mange land, mellom anna i Kosovo, Togo, Sør-Afrika, Timor, Argentina og Paraguay.  Foto: Argentinsk team for rettsmedisinsk antropologi
Foto: Guido Chouela og David SISSO

− Eg heiter Margarita Pinto og er syster til María Angélica og Reinaldo Miguel Pinto Rubio, begge chilenske og aktive i geriljaorganisasjonen Montoneros. Dei forsvann i 1977. Syster mi var 21 år. Bror min, 23.

Margarita Pinto fortel dette i røykeavdelinga på konditoriet La Perla, i Once, fire kvartal frå kontora til rettsantropologane. Etterpå seier ho at dei jordiske leivningane til syster hennar blei identifiserte av antropologane i 2006.

− Smerta du kjenner ved å ha ein i nær familie som er forsvunnen er å ha noko kvast som pirkar deg i hjartet heile tida, men du venner deg til det. Då eg fekk beskjed om at dei fann beinrestane, gjekk eg inn i ein tung depresjon. Eg ville ikkje sjå dei.  Eg var berre på markeringa vi arrangerte på kyrkjegarden for å minnast dei. Det er som eit nytt tap, men etterpå kjenner ein seg letta. Antropologane snakkar om syster mi som om dei kjende henne. Og eg hadde leita etter henne så lenge. Eg var lita då ho forsvann, og eg byrja å gå på besøk til foreldra til nokon av kameratane hennar. Ein gong var eg på besøk hjå eit eldre ektepar. På eit tidspunkt reiste kona seg og gjekk sin veg, og mannen orsaka på hennar vegne − ho hadde det vondt. Kvar dag sto ho opp veldig tidleg for å rote til senga til sonen. Og der sat eg og spurde etter syster mi. Av og til påfører vi andre smerte utan å merke det.

"Ein gamal radio spreier om seg med songen «I will survive»."

I 2007 signerte teamet, menneskerettssekretariatet i landet og Helsedepartementet ein avtale om å etablere ein genbank for pårørande til dei forsvunne, gjennom ein kampanje som samlar inn blodprøvar for å samanlikne arvestoff med seks hundre beinrestar som dei enno ikkje har klart å identifisere. Prosjektet heiter Latinamerikansk initiativ for identifisering av forsvunne personar, og dei har ikkje snakka om anna på fleire dagar: om tiltaket som skal setjast i gong.

I dag svirrar Mercedes Salado og Sofía Egaña rundt ein mann som er i ferd med å installere ein strekkodeskrivar kor det skal komme ut tusenvis av merkelappar og som skal identifisere blodet til dei pårørande.

− La oss sjå, no skal vi prøve, seier mannen.

Han trykkjer på ein tast og den vesle skrivaren ristar som ein hamster og spyttar ut ein, to, ti, tjue strekkodar.  

− Det er så spanande, seier Mercedes. Vi har venta på dette i årevis.   

Dei neste vekene held alle på med den same einfaldige oppgåva: legge skjema i konvoluttar for å sende dei ut til alle fire avkrokar i landet. Ein dag, det har blitt kveld, sit Mercedes barføtt på golvet ved sida av ein kartong full av konvoluttar kor det står Blodet ditt kan hjelpe oss å identifisere dei, mens ho røykjer og pratar med Patricia Bernardi.

− Viss de klarer å identifisere alle, blir de arbeidslause.

− Det skulle eg ønske.

Ein gamal radio spreier om seg med songen «I will survive».

Onsdag. Halv ti om morgonen. Frå eit av kontora i første etasje kjem det brotstykke av ein samtale:

− Bror hennar har forsvunne.

− Det er ingen medisinstudentar som er 60 år. Korfor går vi ikkje gjennom opplysningane ein gong til?

− Den raude Citroënen... nokon sa noko om den raude Citröenen.

Ines Sánchez, Maia Prync og Pablo Gallo gjer førebuande undersøkingar: gjennom skrivne og munnlege kjelder, dagbøker, avlar dei fram ein hypotetisk identitet for knoklane. Inés Sánchez er knapt tjue år gamal og dotter av forsvunne foreldre.  

− Eg kom hit for omlag to år sidan. Oppgåva vår er å lage identitetshypotesar for ei rekkje menneske på bakgrunn av oppgravingar som har funne stad. Vi ser på kva kyrkjegardar som blei brukte av dei ulovlige leirane, når transportane gjekk føre seg. Selva Varela har kroppshaldninga til ei danserinne, langt hår, lyse auge, briller. Ho står bøygd over eit av borda. I handa, som ho pressar mot brystet, held ho kring ein hovudskalle som om ho byssa han. Ho er tretti år og har vore på teamet sidan 2003. Foreldra hennar blei kidnappa av militærjuntaen, og ho blei adoptert av partifeller som blei kidnappa etter tur i 1980. Ho vaks opp med naboar, ei bestemor, ei tante, og i 1997 kontakta ho rettsantropologane for å leite etter foreldra.

− Seinare studerte eg medisin, antropologi, og då eg fekk høyre at dei trengte folk, kom eg hit og blei verande. Men eg er her ikkje for å finne foreldra mine. Eg tenkjer på familien til offera, eg trur det er bra at samfunnet får vite kva som skjedde.  

Litt seinare blir det ei euforisk og forvirra stemning: ein av hovudskallane dei trudde var hamna der ved ein feil, viser seg nemleg å ikkje vere ein inntrengar slik dei hadde trudd. Den gode nyheiten – den dårlige nyheiten – er at skallen høyrer til ein forsvunnen person. Dei løftar han opp, ser på han som om han var ei mystisk frukt − ei praktfull ei.

− Tenkt om det er far til…?

Det er ein god ettermiddag. På grunn av så mykje. På grunn av så lite.

Å sette saman beinrestane er eit puslespel.
Foto: Guido Chouela og David SISSO

Ti om morgonen: skyfri himmel. Kyrkjegarden i La Plata bognar av gravkammer, gravsteinar, krossar. Og der borte, blant krossane, er det to opne graver og den svarte lysstråla i håret til Inés Sánchez. Sola flommar ned langs den bøygde ryggen hennar. Rundt ho er det haugar med jord, baljar, spadar: gjenstandar born plar leike med.  

− Dette går bra. Vi fann beinrestane til tre av kvinnene vi leita etter, seier Inés.

Ho gjer reint nede i botnen med ein målarkost og må stå og sprikje med føtene for ikkje å trakke på knoklane: ein hovudskalle, ribbeina.

På hi sida av ein mur, på eit område med friske skuggar, står Patricia Bernardi, tre gravarar, ein mann og to kvinner rundt Maco som – i bermudashorts, sandalar – spar opp jorda frå ei grav. Gravarane gjer narr av han: dei seier at han ikkje bør stå og grave i sandalar, at han kjem til å miste ei tå. Han smiler, sveittar. Då dukkar det opp eit grått tøystykke – klede − under spaden. Maco kjem opp og Patricia firer seg ned. I nærleiken, blant trea, står ei kvinne med skarpe trekk og røykjer. Ho er her for beinrestane til Stella Maris, medisinstudent på 23 år som forsvann på syttitalet: syster hennar. Patricia hentar ut jord i ein balje y beinrestane kjem til syne, dei er vikla inn i røtene på trea.

− Ho ligg på ryggen og har ei strømpe på seg.

Strømpene er verdifulle: dei er perfekte posar for tåbein som er slite frå kvarandre.

− Hovudskallen er sprengt i filler. Sjå her er eit prosjektil. I nedre delen på venstre sida av brystkassa. Hendene hennar ligg slik, over bekkenet.  

Etterpå tek dei skjelettet opp or grava: knokkel for knokkel, legg dei i posar med tusjskrift som seier fot, som seier tenner, som seier hender. Kvinna med skarpe trekk kjem bort.

− Eg veit ikkje om dette er systera mi, seier ho. Knoklane er så lange.  

− Du kan ikkje rette deg etter det, seier Maco til henne.

I ei av dei andre gravene finn dei ein stripete genser, ein hovudskalle med tre kulehol – runde som tre fisketrutar: kvinneknoklar er elegante.

I morgon skal knoklane leggjast til tørk − den raude genseren, skoen som minner om ei stiv tunge − på eit diskré rom i Once-kvarteret, på aviser med nyhende frå i går og i det tjukke ettermiddagslyset.

Men akkurat no, på kyrkjegarden, er ettermiddagen eit lyseblått slør som berre så vidt blir rive sund av den mjuke vinden.

[1]  I originalteksten brukar journalisten ‘enterratorio’ som er gravplassar særleg brukt av urinnbyggjarane i Syd-Amerika.

[2] Montonero/a er medlem av Movimiento Peronista Montonero-MPM, ein venstreorientert geriljaorganisasjon som var aktiv på 60- og 70-talet i Argentina. Organisasjonen utførte diverse attentat og væpna åtak mot militærjuntaen i landet.